H εμφάνιση του Χριστιανισμού ήταν μια εκδήλωση σοβαρής προοδευτικής κίνησης. Όπως ήταν φυσικό δημιούργησε μεγάλες ελπίδες στις γυναίκες για μια πιο ανθρώπινη και καλύτερη ζωή και προκάλεσε την αμέριστη και ολόψυχη υποστήριξή τους. Έτσι για τη νέα θρησκεία όχι μόνο οι άνδρες, αλλά και οι γυναίκες αντιμετωπίζουν θαρραλέα τα μαρτύρια μέχρι θανάτου. Μπροστά σ’ αυτή τη θαρραλέα στάση ο Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός είπε: «Ή γυναικεία φύσις, την ανδρείαν κινήσασα διά την κοινήν σωτηρίαν» (Πατρολογ. Migne 6 36, 805).

Η επικράτηση του Χριστιανισμού επέφερε σημαντική βελτίωση στη θέσης της γυναίκας σε σύγκριση με προηγούμενες εποχές. Η βελτίωση όμως αυτή, της κατάστασης των γυναι­κών, δε σημαίνει καθόλου ότι δεν υπήρχαν σοβαροί και μεγάλοι περιορισμοί. Η γυναίκα ζούσε περιορισμένη στο σπίτι της κατά τη βυζαντινή εποχή. Το ότι όμως ζούσε περιορισμένη στο σπίτι και δε μπορούσε να συμμετέχει στις πολιτικές και δημόσιες υποθέσεις, την υπο­χρέωσε να στραφεί προς άλλες κατευθύνσεις όπου διοχέτευε και ανέπτυσσε τη δραστηριό­τητα της. Κυρίως παρατηρούμε να δραστηριοποιείται στο χώρο των φιλανθρωπιών, των δωρεών και της μοναστηριακής ζωής.

Την πορεία της βυζαντινής γυναίκας μέσα στα πλαίσια που καθορίσαμε μπορούμε να την ανιχνεύσουμε στην ιστορία της βυζαντινής Βέροιας. Σπαράγματα από γυναικεία ονόματα και έμμεσες αναφορές εντοπίζουμε στις πηγές της εποχής ή σε διασωζόμενες τοιχογραφίες και επιγραφές ναών που συνθέτουν όμως - αν και λιγοστά - την εικόνα της εποχής. Θρύλοι και μύθοι της τοπικής κοινωνίας της Βέροιας που διατηρούνται ζωντανοί στη μνήμη μας έως και σήμερα, έρχονται να το αποδείξουν.

Γυναικείες μορφές σε τοιχογραφίες
Η παρουσία τοιχογραφημένων γυναικείων μορφών στους ναούς αποδεικνύει το κύρος των συγκεκριμένων γυναικών της εποχής.

Μαρία Συναδηνή στο ναό του Σωτήρος Χρίστου.
Στις εξωτερικές τοιχογραφίες του ναού του Σωτήρος, στο ψευδαρκοσόλιο του δυτικού τοίχου ο Χριστός παρουσιά­ζει τη νεκρή Μαρία Συναδινή. Εικονίζεται ολόσωμη η γυναικεία μορφή με αρχοντική ενδυμασία. Χρονολογείται το 1326.

Ἐκοιμήθηἡδούλη/τοῦΘ(εο)ῦΜαρίαἡΣυνα/δηνή...

Η Μαρία Συναδηνή συσχετίζεται με τη μεγάλη οικο­γένεια των Συναδηνών της Κωνσταντινούπολης οι οποί­οι συνδέονται με τον αυτοκρατορικό οίκο των Παλαιολόγων.

Σιάνα Μελά
Σε εξωτερική επίσης τοιχογραφία στο ναό του Χριστού σε ψευδαρκοσόλιο του νότιου τοίχου εικονίζεται ο Χριστός να ευλογεί τέσσερις μορφές. Μεταξύ αυτών
των μορφών εικονίζεται και μια νέα κοπέλα αρχοντικά ντυμένη. Χρονολογείται το 1354. Μαθαίνουμε το όνομά της από την επιγραφή που τη συνοδεύει.

Ἐκοιμή/θη ἡ δού/λη τοῦ Θ(εο)ῦ Στάνα / ἡ θυγάτηρ τοῦ / Μελᾶ / μηνί Αὐγούστῳ.

Αρχόντισσα Βασίλω

Στο νάρθηκα του ναού του Αγίου Νικολάου της Γούρνας απεικονίζεται η Αρχόντισσα Βασίλω. Η απεικόνιση συνοδεύεται με επιγραφή όπου αναφέρεται το όνομά της και χρονολογείται το 1525. Στην αρχόντισσα Βασίλω η παράδοση αποδίδει τη δημιουργία της εκκλησίας του Αγίου Νικολάου της Γούρνας. Είναι αλήθεια ότι πολλές φορές η προφορική μας παράδοση και μάλιστα αυτή που έχει τις ρίζες της εκατοντάδες χρόνια πίσω, στο μακρινό της ταξίδι, χάνει την αρχι­κή της μορφή, αλλοιώνεται. Στην ιστορία της αρχόντισσας Βασίλως εκείνο που παρέμεινε αναλλοίωτο είναι η εκκλησία και η ζωγραφισμένη μορφή της στο ναό.

Η παράδοση: Η αρχόντισσα Βασίλω έπεσε θύμα απαγωγής από ληστές οι οποίοι σκότω­σαν τον άνδρα της. Ένας γέρος ληστής τη λυπήθηκε και τη φυγάδευσε. Της έκτισε ένα σπίτι μέσα στο κάστρο της Βέροιας το οποίο έφραξε με πολύ ψηλό τοίχο. Ο γεροληστής πήρε το γιό της για να σωθεί και έφυγαν για το Άγιο Όρος. Ο γιός της ερχόταν για να τη δει και να τη φροντίσει. Μια μέρα του είπε ότι με τα φλουριά που είχε, ήθελε να κτίσει μια εκκλησιά. Ο ίδιος φρόντισε να κτιστεί η εκκλησία και ο ίδιος ζωγράφισε μόνος του και με πολύ μεράκι την αρχόντισσα και έγραψε αριστερά της τοιχογραφίας ΑΡΧΟΝΤΙΣΣΑ ΒΑΣΙΛΩ.

Η παρουσία των γυναικών στις κτητορικές επιγραφές
Οι κτητορικές επιγραφές όπου αναφέρονται γυναικεία ονόματα αποδεικνύουν την κοινω­νική προσφορά αλλά και την ανάληψη πρωτοβουλιών των γυναικών της εποχής μέσα από χορηγίες.

 Κτητορική επιγραφή στο ναό του Σωτήρος Χρίστου (1314/5)

Η κτητορική επιγραφή βρίσκεται στην ανατολική πλευρά του δυτικού τοίχου, στο υπέρ­θυρο της εισόδου του ναού. Αναφέρει ότι η εκκλησία άρχισε να κτίζεται από τον Ξένο Ψαλιδά και συμπληρώθηκε από τη σύζυγό του Ευφροσύνη.

Συμπίλημα Παλαιολογίνας (μέσα 14ου αι.)

Είναι γραμμένο με πλίνθους ανάμεσα στον κεραμοπλαστικό διάκοσμο της κόγχης του ιερού του Αγίου Σάββα της Κυριώτισσας.

Π(Α)Λ(ΑΙΟΛΟ)Γ(Ι)Ν(Α)

Πίσω από το συμπίλημα Παλαιολογίνα κρύβεται ίσως το όνομα της μοναχής Ξένης Σουλτανίνας η οποία ήταν σύζυγος του Αλεξίου Σουλτάνου Παλαιολόγου και ασκήτευε πιθα­νότατα ως κτητόρισσα. Ίσως πρόκειται για το ίδιο πρόσωπο.

Η παρουσία των γυναικών σε αφιερωματικές επιγραφές

Επιγραφή της Θεοδοσίας (Αρχές 16ου αι.)

Βρίσκεται στην κόγχη του ιερού του ναού του Αγίου Νικολάου της Γούρνας.

Δέησης τῆς δούλης/τοῦ Θ(εο)ύ Θεοδοσί(ας).

Επιγραφή της μοναχής Ρεβέκκας (1573)

Βρίσκεται στο ναό του Αγίου Νικολάου της Μακαριώτισσας. Η παράσταση της Δευτέρας Παρουσίας του νάρθηκα έγινε με τη χορηγία της μοναχής Ρεβέκκας, η οποία αναφέρεται ως χορηγός και των τοιχογραφιών του κυρίως ναού.

Ἡ δέυσι<ς> τῆς δού/λης τοῦ Θ(εο)ῦ, διά μονα/χῖς Ρεβέκ(κας),/ ἐν μην(ί) Ὀκτοβρ(ί ω) κη’,ζπβ’.

Επιγραφή της Ευφροσύνης (τέλη 16ου αι.-αρχές 17ου αι.)

Βρίσκεται στο ναό της Αγίας Παρασκευής Μακαριώτισσας, κάτω από τη μικρή κόγχη του διακονικού.

Ἡ δέησης τῆς δού/λης τοῦ Θ(εο)ῦ Φρο/σίνης.

Η Ευφροσύνη της επιγραφής φαίνεται ότι δαπάνησε για την τοιχογράφηση του ιερού. Πολλές αφιερωματικές επιγραφές με γυναικεία ονόματα παρατηρούμε στον εξωτερικό βόρειο τοίχο του ναού του Χριστού. Της Κορτέσσας και της Πάλκως, της Γιράκως, της Σμαράγδας, της Περζής, της Σταμάτας, της Μαρούδας, της Μάρως.

Επίσης, συναντούμε πολλές αφιερωματικές επιγραφές σε εικόνες. Όπως της Δούκαινας (1656) σε εικόνα του Χριστού Παντοκράτορα που προέρχεται από το ναό των Αγίων Αναργύρων.

Δέυσι της δούλις του Θεου Δούκενα επί έτους ζρξδ'.

Γυναικείος μοναχισμός

Ο γυναικείος μοναχισμός άκμασε σιη Βέροια κατά τη διάρκεια του Βυζαντίου, γεγονός που καταδεικνύει την έντονη γυναικεία δραστηριότητα και στο μοναχικό σχήμα.

Αγία Ιερουσαλήμ

Ο Συναξαριστής γράφει ότι η Αγία Ιερουσαλήμ ήταν «το σχήμα μονάστρια». Αυτή είναι και η πρώτη πληροφορία σχετικά με την ύπαρξη γυναικείων μονών στη Βέροια. Από αυτό το στοιχείο συνάγεται ότι στην πόλη υπήρχε γυναικεία μονή από τον 3ο αι μ.Χ.

Η Αγία Ιερουσαλήμ γεννήθηκε στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου το πρώτο μισό του 3ου αι. και μαρτύρησε στη Βέροια κατά τους ρωμαϊκούς χρόνους επί αυτοκράτορα Ρώμης Μάρκου Αυρηλίου Πρόβου (276-282).

Η Αγία Ιερουσαλήμ εγκαταστάθηκε στη Βέροια ήδη μοναχή όπου δίδασκε το χριστιανισμό και προσέλκυε πολλούς Έλληνες στη χριστιανική πίστη. Καταγγέλθηκε η δραστηριότητα της στο «δούκα της Θεσσαλονίκης» όπως αναφέρει το Συναξάριο και ο δημώδης βίος και αυτός την κάλεσε σε απολογία.

Η γενναία ομολογία της πίστης της τον εξόργισε και ο Ρωμαίος διοικητής της Θεσσαλονίκης αποφάσισε να θανατώσει την ίδια και τα παιδιά της και προέβη σε εκτέλεσή τους με θηριώδη τρόπο. Μερικοί φιλοχριστιανοί της Βέροιας, στη διάρκεια της νύχτας, μάζεψαν τα ιερά λείψανα και τα έκρυψαν στο δυτικό μέρος της πόλης. Στο σημείο αυτό κτίστηκε αργότερα ναός προς τιμή της ίδιας και των παιδιών της, ο γνωστός ως εκκλησία της Αγίας Ιερουσαλήμ, κοντά στη σημερινή δυτική αγορά. Η Αγία Ιερουσαλήμ θεωρείται η «αρχαία» (πιθανότατα η πρώτη) πολιούχος της Βέροιας.

Επίχαρις και θεοδότη, αδελφές Γρηγορίου Παλαμά

Αντλούμε επίσης πληροφορίες για το γυναικείο μοναχισμό στη Βέροια και από το Γρηγόριο Παλαμά. Ο Γρηγόριος ο Παλαμάς γύρω στα 1330 μετέβη στην Κωνσταντινούπολη παρέλαβε τις αδερφές του Επίχαρη και Θεοδότη και στη συνέχεια αφού επέστρεψαν στη Βέροια και τις εγκατέστησε σε γυναικείο μοναστήρι «σύν τοῖς άδελφοῖς καί ταύτας παραλαβών εις Βέροιανὑποστρέφει καί αὔθις καί τῇπόλει ταύτας έγκαταστήσας κακεῖτῆς συνήθουςἀγωγῆς καί τῆςἀσκήσεωςἔχεσθαι...».

Ξένη και Ρεβέκκα

Άλλα γυναικεία ονόματα ανιχνεύουμε στις πηγές όπως της μοναχής Ξένης η οποία ασκήτευε στο ναό του Αγίου Σάββα της Κυριώτισσας, και της μοναχής Ρεβέκκας η οποία ασκήτευε στο ναό του Αγίου Νικολάου της Μακαριώτισσας. Από την ιδιότητα της μοναχής Ξένης συνάγεται ότι ο ναός λειτούργησε ως καθολικό γυναικείας αστικής μονής.

Από βατοπαιδινά έγγραφα περί της μονής Προδρόμου πληροφορούμαστε ακόμη ότι στην περιοχή της Βέροιας υπήρχαν πολλές γυναικείες μονές αφού μας είναι γνωστός ο άρχοντας αυτών. Ορισμένες από αυτές ήταν φτωχές και γι’ αυτό η Ευδοκία Αγγελίνα Κομνηνή συνή­θιζε να τους χορηγεί σίτο και οίνο.

Απόσπασμα από άρθρο της κας Χαράς Λάμπρη στο περιοδικό Πολιτιστικά Δρώμενα, τχ. 53.