Η Βέροια μέσα στους αιώνες

Μαρία Καρβουνάκη (Απόσπασμα από "Ένα αρχοντικό στη Βέροια", ΥΠΕΠΘ-ῩΠΠΟ, Μουσείο Μπενάκη)

Ο Στέφανος ο Βυζάντιος, Λόγιος και συγγραφέας της Βυζαντινής περιόδου, στο έργο του “Εθνικά”, ένα γεωγραφικό λεξικό του 6ου αιώνα, αναφέρει δύο εκδοχές για την ίδρυση και την ονομασία της Βέροιας. Σύμφωνα με την πρώτη εκδοχή, ιδρυτής της υπήρξε ο Φέρων, προς τιμήν του οποίου η πόλη ονομάστηκε Βέροια. Σύμφωνα με τη δεύτερη, η Βέροια πήρε το όνομά της από την κόρη του Βέρητος, του γιού του Μακεδόνα. Οι συγγραφείς των νεότερων χρόνων στηρίζονται σε ένα χαρακτηριστικό της πόλης, τα άφθονα νερά της και προχωρούν στην ετυμολογική ανάλυση του τοπωνυμίου, θεωρώντας ότι το όνομα Βέροια είναι σύνθετο και προέρχεται από το ρήμα φέρω και τη λέξη ρους.

Ο Θουκυδίδης είναι ο πρώτος που αναφέρει τη Βέροια, στο Α΄ βιβλίο των “Ιστοριών” του. Αλλά και ο γεωγράφος Στράβων, στο Ζ΄ βιβλίο των “Γεωγραφικών”, λέει χαρακτηριστικά: «… η Βέροια πόλις εν ταις υπωρείαις κείται του Βερμίου όρους», ορίζοντας έτσι για πρώτη φορά με ακρίβεια τη γεωγραφική της θέση.

Η Βέροια εμφανίζεται και παραμένει στο προσκήνιο κατά τη διάρκεια όλων των περιόδων της Ελληνικής ιστορίας. Ειδικότερα όμως, η περίοδος που ακολουθεί την εισβολή και επικράτηση των Ρωμαίων στον ελλαδικό χώρο - περίοδος κατά την οποία ισχύει η περίφημη Pax Romana -, σηματοδοτείται από την εξέλιξη της πόλης σε εμπορικό, διοικητικό και θρησκευτικό κέντρο. Η πόλη γίνεται έδρα του “Κοινού των Μακεδόνων”, μίας οργάνωσης ομοσπονδιακού τύπου, στην οποία συμμετείχαν με εκπροσώπους τους οι Μακεδονικές πόλεις.
Κατά τη Ρωμαϊκή περίοδο, την πόλη επισκέπτεται ο Απόστολος Παύλος, όπως αναφέρεται στις «Πράξεις των Αποστόλων”, όπου συγχρόνως επισημαίνεται και η ύπαρξη Εβραίων. “Εξέπεμψαν τον τε Παύλον και τον Σίλαν εις Βέροιαν. Οίτινες ελθόντες, υπήγον εις την συναγωγήν των Ιουδαίων...».

Η παρουσία της Βέροιας γίνεται ακόμη εντονότερη στη διάρκεια των βυζαντινών χρόνων. «Ένθα και πόλις τις Βέρροια καλουμένη κατώκισται, και αυτή περιφανεστάτη τοις οικήτορσί τε και πάσι τοις άλλοις...», αναφέρει ο μοναχός Ιωάννης Καμενιάτης. Πολύτιμες πληροφορίες για τη Βέροια των χρόνων αυτών διασώζει και ο συγγραφέας-αυτοκράτορας Ιωάννης Καντακουζηνός. Σύμφωνα με αυτές, το 10ο ή τον 11ο αιώνα, με πρωτοβουλία του Βασιλείου του Β’ του Βουλγαροκτόνου, ιδρύεται το “θέμα” της Βέροιας, με έδρα την ομώνυμη πόλη. Έτσι, η Βέροια εξελίσσεται σε διοικητικό και στρατιωτικό κέντρο της Βυζαντινής αυτοκρατορίας.

Την περίοδο αυτή, αναπτύσσεται σταδιακά το εμπόριο, η χειροτεχνία και μία πρώιμης μορφής βιοτεχνία. Τα άφθονα νερά της περιοχής, που αποτέλεσαν την κινητήρια δύναμη ενός μεγάλου αριθμού υδρόμυλων, έδωσαν την ώθηση για την ανάπτυξη αυτή. Σύμφωνα με μαρτυρίες, οι κάτοικοι της πόλης ασχολούνται συστηματικά με τη βαφή και τη λεύκανση των υφαντών. Το εμπόριο αναπτύσσεται με γρήγορους ρυθμούς, ενώ σε σύντομο χρονικό διάστημα, επεκτείνεται σε περιοχές πολύ απομακρυσμένες από τη Βέροια. Η σημαντική παρουσία του εβραϊκού στοιχείου είναι άμεσα συνδεδεμένη με την εμπορική ανάπτυξη της πόλης. Παράλληλα, η Βέροια εξελίσσεται και σε σημαντικό θρησκευτικό και καλλιτεχνικό κέντρο. Πολλοί είναι οι ναοί που κτίζονται στην πόλη, ενώ οι τοιχογραφίες που τους διακοσμούν αποτελούν δείγματα εξαιρετικής τέχνης.

Την περίοδο της τουρκοκρατίας και μετά την ολοκλήρωση των τουρκικών κατακτήσεων στον ελλαδικό χώρο, οπότε επικρατεί σχετική ηρεμία, η Βέροια σημειώνει ανάπτυξη σε πολλά επίπεδα. Τις πληροφορίες για αυτή την περίοδο αντλούμε από τις διηγήσεις των ξένων περιηγητών που επισκέφτηκαν την πόλη, από τα έγγραφα του Αρχείου του Ιεροδικείου της Βέροιας και της Νάουσας και από άλλα Οθωμανικά έγγραφα.

Το εμπόριο, που ήδη βρισκόταν σε ακμή, σημείωσε νέα άνοδο, με αποτέλεσμα να κατακτήσει μια σημαντική θέση σε διεθνές επίπεδο. Οι κάτοικοι της Βέροιας ασχολούνται κυρίως με τη βιοτεχνία της υφαντικής. Οι μεγάλες πετσέτες, οι γνωστοί “μακραμάδες”, αλλά και οι πετσέτες του προσώπου, τα μεταξωτά σεντόνια, τα άσπρα υφάσματα, είναι τα προϊόντα για τα οποία φημίζεται η πόλη, όπως αναφέρουν ο Εβλιγιά Τσελεμπή, ο Cousinery και οι άλλοι ξένοι περιηγητές, που επισκέπτονται τη Βέροια αυτή την περίοδο.

Στην πόλη την εποχή αυτή κατοικούν πέντε διαφορετικές εθνότητες. Οι Έλληνες, που ήταν οι παλιότεροι κάτοικοι και ζούσαν στις ανατολικές και νότιες περιοχές της Βέροιας, οι Τούρκοι, που είχαν καταλάβει τις ψηλότερες τοποθεσίες της πόλης - στη νότια πλευρά -, οι Εβραίοι, που ήταν συγκεντρωμένοι κοντά στον Τριπόταμο, οι Βλάχοι, που κατοικούσαν σε ένα ιδιαίτερο τμήμα της Βέροιας και οι Γύφτοι.

Τα έγγραφα του Αρχείου της Βέροιας και της Νάουσας, αλλά και πολλοί περιηγητές διασώζουν στοιχεία για τον πληθυσμό της πόλης. Έτσι, σύμφωνα με έγγραφο του Αρχείου της Βέροιας, το 1649, στη Βέροια κατοικούσαν 3237 οικογένειες “απίστων”. Ο Beaujour αναφέρει ότι στο τέλος του 18ου αιώνα οι κάτοικοι της πόλης είναι 8.000. Σύμφωνα με τον Cousinery, το 1831 οι κάτοικοι υπολογίζονται σε 18.000. Ο Leake μας παραδίδει ότι γύρω στο 1834, η Βέροια είχε 2.000 οικογένειες, από τις οποίες οι 1.200 ήταν ελληνικές.

Η θέση που κατέχουν τα άτομα των ομάδων αυτών στην κοινωνία, η οικονομική τους κατάσταση, η διάθεσή τους απέναντι στον Τούρκο κυρίαρχο και η παράδοση του τόπου τους είναι τα στοιχεία που καθορίζουν την οργάνωση των συνοικιών τους και τον τρόπο κατασκευής των σπιτιών.

Από τις ελληνικές συνοικίες, η Κυριώτισσα είναι εκείνη που σώζεται στην καλύτερη κατάσταση και μας βοηθάει να ανασυνθέσουμε μια πληρέστερη εικόνα για αυτές. Η κάθε συνοικία ήταν οργανωμένη σε γειτονιές. Λιθόστρωτα καλντερίμια, άλλοτε στενά και άλλοτε πλατιά, που δεν έχουν πάντα ευθεία κατεύθυνση, περνούσαν μέσα από τις γειτονιές και οδηγούσαν στις κατοικίες των Ελλήνων. Η εκκλησία ήταν ο τόπος συγκέντρωσης των κατοίκων της κάθε γειτονιάς. Οι εκκλησίες δύσκολα ξεχώριζαν από μακριά, καθώς συνήθως βρίσκονταν κάτω από το επίπεδο του δρόμου, κρυμμένες πίσω από τους όγκους των σπιτιών. Τα σπίτια τις περισσότερες φορές ήταν κτισμένα το ένα δίπλα στο άλλο, με κοινές τις μεσοτοιχίες τους. Στους μαντρότοιχους των ελληνικών σπιτιών υπήρχε κάποιο άνοιγμα από όπου μπορούσαν να επικοινωνούν οι γειτονικές οικογένειες. Το χαρακτηριστικό αυτό, που εξασφάλιζε τη δυνατότητα διαφυγής τους σε στιγμές κινδύνου, φανερώνει τις σχέσεις αλληλεγγύης που συνέδεαν τους Έλληνες αλλά και τις πρακτικές που είχαν επιλέξει για να αμυνθούν απέναντι στους Τούρκους.

Οι ψηλοί τοίχοι των σπιτιών, η απουσία ανοιγμάτων στο ισόγειο των κτιρίων, προς την πλευρά των δρόμων, τα δαιδαλώδη δρομάκια έδιναν έναν κλειστό και οχυρωματικό χαρακτήρα στις ελληνικές συνοικίες. Οι συνθήκες ζωής των Ελλήνων εκείνα τα χρόνια, αλλά και ο φόβος απέναντι στον Τούρκο κατακτητή, ήταν οι παράγοντες που τους επέβαλαν να υιοθετήσουν αυτά τα χαρακτηριστικά στη διαμόρφωση της αρχιτεκτονικής τους.

Οι τουρκικές συνοικίες, που ήταν συγκεντρωμένες στα πιο ψηλά τμήματα της πόλης, εκείνα δηλαδή στη νότια πλευρά της Βέροιας, διαφέρουν στον τρόπο της οργάνωσής τους από τις ελληνικές. Για παράδειγμα, οι Τούρκοι, κυρίαρχοι καθώς ήταν, δεν είχαν λόγους να ενισχύσουν την άμυνα των συνοικιών και των σπιτιών τους. Στις τουρκικές συνοικίες υψώνονταν πλούσια αρχοντικά, τα οποία ο Εβλιγιά Τσελεμπή περιγράφει, αναφέροντας χαρακτηριστικά: “Από όλες οι πιο περίφημες κατοι­κίες είναι το σεράι του Μπεκίρ Εφέντη, το σεράι του Μουσταφά Αγά. Αυτά είναι τα περίφημα σπίτια”.

Οι Εβραίοι κατοικούσαν κοντά στον Τριπόταμο, σε μια συνοικία που ήταν γνωστή με το όνομα Μπαρμπούτα. Τα εβραϊκά σπίτια, κτισμένα το ένα δίπλα στο άλλο, έδιναν την εντύπωση μιας συνεχούς οχύρωσης, σαν τείχη κάστρου και διατάσσονταν με τέτοιο τρόπο, ώστε η συνοικία της Μπαρμπούτας είχε τη μορφή ενός κλειστού τριγώνου. Στο εσωτερικό της συνοικίας, όπου ανοι­γόταν ένας υπαίθριος χώρος, οδηγούσαν δύο μόνο περάσματα. Τα σπίτια της εβραϊκής συνοικίας ξεχώριζαν από μακριά, γιατί δεν είχαν καπνοδόχους, μια και οι Εβραίοι, για τη θέρμανση των σπιτιών τους, δεν χρησιμοποιούσαν τζάκια, αλλά μεγάλα μαγκάλια με ρόδες.

Το 18ο αιώνα, οι Έλληνες έμποροι της Βέροιας κτίζουν περίτεχνα αρχοντικά, επεμβαίνοντας δυναμικά στην αλλαγή της εικόνας της πόλης. Τα αρχοντικά τους, δείγμα του πλούτου που έχουν συγκεντρώσει, πολλές φορές ξεπερνούν σε πολυτέλεια και ανέσεις εκείνα των Τούρκων αξιωματούχων.

Το 1864, η μεγάλη πυρκαγιά που ξεσπάει στη Βέροια, προκαλεί ανεπανόρθωτες καταστροφές στα σπίτια, αλλά και στην ίδια την πόλη. Το μεγαλύτερο μέρος της διακόσμησης των αρχοντικών χάνεται οριστικά. Αλλά και η εικόνα της Βέροιας αλλάζει, ως ένα σημείο, εφόσον υιοθετούνται στη μερική ανοικοδόμηση της πόλης οι οθωμανικοί κώδικες και συγκεκριμένα ο “κανονισμός περί οδών και οικοδομών”.

Σήμερα, τα αρχοντικά των Ελλήνων της Βέροιας συνυπάρχουν με τις πολυκατοικίες που έχουν κατακλύσει την πόλη. Λίγα από αυτά σώζονται. Ακόμη πιο λίγα είναι αυτά που διατηρούνται σε καλή κατάσταση. Όμως, ένα είναι σίγουρο. Έτσι που στέκονται επιβλητικά, μάρτυρες μιας άλλης εποχής, μας προκαλούν να τα ανακαλύψουμε και να τα προστατεύσουμε…