Βεροιώτικες ιστορίες της Αποκριάς και της Σαρακοστής - Εκπαιδευτικό Πρόγραμμα για παιδιά

Οι Αποκριές έφτασαν και μαζί τους έθιμα γλεντιού και μασκαρέματος. Αν ψάξει κανείς στο Λεξικό ως αποκριά εννοούμε την περίοδο πριν τη Μεγάλη Σαρακοστή του Πάσχα. Η λέξη δηλώνει επίσης την σταδιακή αποχή από το κρέας. Η περίοδος αυτή διαρκεί τρεις βδομάδες με κορυφαία ημέρα την Κυριακή της Αποκριάς, κατά τη διάρκεια της οποίας επιτρέπεται η κατανάλωση κρέατος, ενώ τότε κορυφώνονται οι εορταστικές εκδηλώσεις. Την επόμενη ημέρα, Καθαρή Δευτέρα, ξεκινά η περίοδος της Μεγάλης Σαρακοστής.

Για να βρει κάποιος την προέλευση των εθίμων της Αποκριάς, θα πρέπει να γίνει ένα ταξίδι πίσω στο χρόνο. Τότε που οι αρχαίοι Έλληνες οργάνωναν γιορτές προς τιμήν του Θεού Διόνυσου. Μεταμφιέζονταν, χόρευαν, τραγουδούσαν και το κέφι τους έφτανε στο απόγειό του. Έκτοτε και άλλα ήθη και έθιμα προστέθηκαν, ενώ άλλα οριστικά εγκαταλείφθηκαν.

Όπως σε πολλές περιοχές της πατρίδας μας, έτσι και στη Βέροια οι κάτοικοι περίμεναν με ενθουσιασμό τις ημέρες της αποκριάς. Ήταν μια ευκαιρία για να διασκεδάσουν και να ζήσουν ανέμελα ακόμη κι όταν ήταν υπόδουλοι στους Οθωμανούς Τούρκους. Εκείνα τα χρόνια, οι καρναβαλιστές μεταμφιέζονταν συνήθως φορώντας στολή αρματολού και κλέφτη, ενώ άλλοι έβαζαν τη στολή του Μεγάλου Αλεξάνδρου και των στρατιωτών του με περικεφαλαίες και δόρατα. Παράλληλα, τραγουδούσαν και χόρευαν δημοτικά τραγούδια στις γειτονιές, τους λεγόμενους μαχαλάδες της Βέροιας.

Οι αποκριάτικες εκδηλώσεις άρχιζαν επίσημα την Τσικνοπέμπτη. Η λέξη προέρχεται από την τσίκνα (μυρωδιά ψημένου κρέατος) και την Πέμπτη. Είναι η μέρα, που όλοι τρώνε κρέας, καθώς για τους Ορθοδόξους οι νηστείες της Τετάρτης και της Παρασκευής είναι ιδιαίτερα σημαντικές. Έτσι, η Τσικνοπέμπτη αποτελούσε την κατάλληλη μέρα για κραιπάλη.

Ξεχωριστή θέση στο βεροιώτικο καρναβάλι του παρελθόντος κατείχε το Γαϊτανάκι, πρόκειται για ένα χορό, όπου οι χορευτές ντυμένοι με παραδοσιακές στολές, χόρευαν σε κύκλο κρατώντας πολύχρωμες κορδέλες, που στερεώνονταν στην κορυφή ενός μικρού κονταριού. Καθώς χόρευαν γύρω από το στύλο και εναλλάσσονταν, έπλεκαν τις κορδέλες δημιουργώντας χρωματιστούς συνδυασμούς, Όταν πια οι κορδέλες τυλίγονταν γύρω από το στύλο, οι χορευτές χόρευαν όλο και πιο κοντά σε αυτόν και τότε ο χορός τελείωνε.

Σημαντικό έθιμο κατά την περίοδο των οθωμανικών χρόνων ήταν των Καπεταναραίων, Βοσκοπούλων και Μαγκών», το οποίο αναβιώνεται σήμερα από το Σύλλογο Βλάχων Βέροιας. Κατά την οθωμανική περίοδο και ιδιαίτερα το 19° αιώνα, μπουλούκια από ντόπιους και Βλάχους της Βέροιας προετοιμάζονταν για το έθιμο αυτό ήδη από τη γιορτή του Αγίου Δημητρίου. Συγκεντρώνονταν η ομάδα (μπουλούκι) πολύ καιρό πριν και ετοίμαζαν τις φορεσιές τους με μεγάλη προσοχή και φροντίδα. Μάζευαν πολλά ασήμια, συρίτια, στολίδια, κιουτσέκια (διπλές, τριπλές ασημένιες αλυσίδες) και τα τοποθετούσαν στο στήθος τους. Την Κυριακή της Αποκριάς τα μπουλούκια συναντιόντουσαν στην πλατεία Ωρολογίου μετά το σχόλασμα της εκκλησίας και άρχιζαν να χορεύουν σε κάθε μαχαλά, ο καθένας το δικό του χορό με τη σειρά. Ξεκινούσαν από την παλιά Κεντρική και σε κάθε σπίτι που πήγαιναν (συγγενικό ή φιλικό τους), έβαζαν και το νοικοκύρη να χορέψει, ενώ τους προσέφεραν τα σχετικά κεράσματα τα κορίτσια του σπιτιού. Το μπουλούκι αποτελούνταν από τους Φουστανελοφόρους, τις Βοσκοπούλες και τους Μάγκες. Όλοι τους ήταν άντρες. Καμία γυναίκα δε συμμετείχε στο μπουλούκι ως Βοσκοπούλα. Στους μαχαλάδες, μάλιστα, τελούσαν το εξής έθιμο: ένας Μάγκας προκαλούσε τον Καπετάνιο και στη συνέχεια πάλευαν. Στο τέλος, ο Μάγκας «μαχαίρωνε» τον αντίπαλό του και τον έριχνε κάτω, ενώ οι οργανοπαίχτες έπαιζαν έναν πένθιμο σκοπό. Κάποια στιγμή ο Καπετάνιος ζωντάνευε (νεκρανάσταση) και συνεχίζονταν ο χορός μέχρι το ξημέρωμα. Την επόμενη ημέρα της Καθαρής Δευτέρας, επαναλάμβαναν το δρώμενο και κατέληγαν στην Ελιά, όπου και γεύονταν το παραδοσιακό φαγητό της πόλης μας, το φασουλονταβά.

Την Κυριακή της Αποκριάς συνήθιζαν επίσης να συγκεντρώνονται όλοι το βράδυ στο σπίτι του αρχηγού της φαμίλιας, του παππού, για να φάνε, να τραγουδήσουν, να χορέψουν. Σε μία από τις Βεροιώτικες Ιστορίες της Βούλας Χατζίκου διαβάζουμε μια ανάλογη αποκριάτικη γιορτή. Μετά τη μάζωξη όλης της οικογένειας, ξεκινούσε το παιχνίδι της αποκάλυψης των μεταμφιεσμένων προσώπων. Για τη μεταμφίεση χρησιμοποιούνταν μάσκες, που απεικόνιζαν ζώα. Μετά την αποκάλυψη των προσώπων, ακολουθούσε το κέρασμα και το γιορτινό τραπέζι. Ανάμεσα στις λιχουδιές που γεύονταν ήταν αρνί ψητό, λουκάνικα, σαρμάδες, ενώ το επιδόρπιο στο τέλος ήταν κανταΐφι. Ο παππούς αποφάσιζε πότε θα λήξει το γλέντι και τότε ένας - ένας τού φιλούσαν το χέρι, τού εύχονταν «χρόνια πολλά» και έφευγαν.

Ένα άλλο έθιμο της αποκριάς, που ξετρέλαινε τους μικρούς ήταν η χάσκα. Σύμφωνα με την παράδοση, το μεγαλύτερο μέλος της οικογένειας έπαιρνε ένα αδράχτι ή πλάστη και έδενε σ' αυτό με κλωστή ένα αυγό βραστό και ξεφλουδισμένο ή ένα κομμάτι χαλβά. Καθόταν στο κέντρο και κουνούσε το αδράχτι ή πλάστη περνώντας το μπροστά από τα παιδιά της οικογένειας, που προσπαθούσαν να πιάσουν το αυγό μόνο με το στόμα τους. Όποιος το άρπαζε, θεωρούνταν ο τυχερός της χρονιάς.
Την τελευταία Κυριακή της Αποκριάς γινόταν και η τελετή της συγχώρεσης. Οι μικρότεροι προσκυνούσαν τρεις φορές γονατιστοί μπροστά στους γονιούς και συγγενείς τους, τούς φιλούσαν με σεβασμό το χέρι, ενώ οι μεγαλύτεροι τούς προσέφεραν ένα νόμισμα λέγοντάς τους «άιντε σχουρ' μένα». Μ' αυτόν τον τρόπο, όλοι οι προηγούμενοι καβγάδες σβήνονταν και όλοι μόνιαζαν.

Την επομένη Καθαρά Δευτέρα, οι Βεροιώτες πήγαιναν συνήθως στην Ελιά, στις Σαραντόβρυσες, στο Λιανοβρόχι, στηνΠαναγία Δοβρά. Εκεί έτρωγαν τον παραδοσιακό φασουλονταβά, ταραμά, ελιές και φυσικά λαγάνες. Οι Βεροιώτισσες, όμως, παρέμεναν στο σπίτι και ασχολούνταν με την καθαριότητα. Το κυριότερο πιάτο στο σπίτι ήταν το μπουρανί, που το έφτιαχναν κυρίως από τσουκνίδια ή άλλα χόρτα. Τα επόμενα χρόνια φαίνεται πως στη γιορτή της Καθαρής Δευτέρας συμμετείχαν και οι γυναίκες και τα παιδιά, τα οποία ύψωναν χαρταετό στις εξοχικές τοποθεσίες της πόλης.

Καθ' όλη τη διάρκεια της Σαρακοστής μέχρι το Πάσχα, τα παιδιά έπαιζαν γιάντες. Επρόκειτο για ένα ομαδικό παιχνίδι, σκοπός του οποίου ήταν να ξεγελάσει ο ένας τον άλλον. Όσες περισσότερες γιάντες έκανε, τόσα περισσότερα κόκκινα αυγά θα κέρδιζε το Πάσχα. Συγκεκριμένα, ο ένας από τους παίκτες προσέφερε στον άλλο ένα οποιοδήποτε αντικείμενο κι αν εκείνος δεν έλεγε «στο νου μου» ή δεν έβαζε το δάχτυλό του στο κεφάλι, τότε ο άλλος αναφωνούσε «γιάντες» και κέρδιζε.
Επιπλέον, οι μητέρες συνήθιζαν να συμβουλεύουν τα παιδιά τους και οι γυναίκες τους συζύγους τους να μαζεύονται νωρίς το βράδυ σπίτι τους, γιατί κατά το σαρανταήμερο βγαίνουν τα στοιχειά (φαντάσματα) και θα τους πάρουν τη λαλιά. Στην ουσία, σεβόμενες την περίοδο της νηστείας, θεωρούσαν ότι έπρεπε να σταματήσουν τα ξενύχτια και να υπάρχουν περισσότερες ώρες ανάπαυσης.

Τέλος, ένα από τα παλαιότερα έθιμα ήταν αυτό της Κυράς Σαρακοστής. Οι γιαγιάδες μας είτε την έπλαθαν με αλεύρι και νερό είτε τη ζωγράφιζαν στο χαρτί. Προσπαθούσαν να αποδώσουν μια γυναίκα με σταυρωμένα χέρια λόγω προσευχής και με 7 πόδια, που αναπαριστούσαν τις επτά εβδομάδες της Μεγάλης Σαρακοστής. Επίσης, δεν είχε στόμα γιατί νήστευε και φορούσε πάντα ένα σταυρό. Στο τέλος κάθε εβδομάδας, της έκοβαν κι ένα πόδι, ενώ το τελευταίο το έκοβαν το Μεγάλο Σάββατο.

* Το παραπάνω κείμενο αποτέλεσε συνοδευτικό υλικό σε εκπαιδευτικό πρόγραμμα της Εταιρείας Μελετών Ιστορίας και Πολιτισμού Ν. Ημαθίας (Ε.Μ.Ι.Π.Η.) που πραγματοποιήθηκε στη Δημοτική Βιβλιοθήκη "Θεανώ Ζωγιοπούλου". 

** Επιμέλεια εκπαιδευτικού προγράμματος: Αναστασία Γ. Ταναμπάση

*** Στα συνημμένα μπορείτε να δείτε και τις δραστηριότητες του προγράμματος, που είναι δύο χειροτεχνίες της κυρά - Σαρακοστής και του Γενίτσαρου και της Μπούλας