Η ιστορία του κρασιού στην Ημαθία

Αν και η ιστορία του κρασιού στη Μακεδονία και τη Θράκη ανάγεται στα τέλη της προϊστορικής εποχής, στην περιοχή της Ημαθίας οι πρώτες πληροφορίες για την αμπελουργία, τους αμπελώνες και την παραγωγή κρασιού φτάνουν ως σήμερα από τα χρόνια της οθωμανοκρατίας.

Σύμφωνα με τα ιστορικά στοιχεία, ο πρώτος που ανακάλυψε την τέχνη της οινοποιίας ήταν ο Μάρων, ο γιος του Ευάνθη. Επίσης τα πρώτα δείγματα αμπελοκαλλιέργειας βρέθηκαν στην ανατολική Μακεδονία, ενώ ως πρώτη αμπελουργική περιοχή στην Ελλάδα θεωρούνται οι Φίλιπποι της Μακεδονίας.

Η καλλιέργεια της αμπέλου και η παραγωγή κρασιού θα συνεχιστούν τους επόμενους αιώνες και θα αναδειχθούν και άλλες περιοχές καλλιέργειας και παραγωγής όπως η Χαλκιδική, η Θάσος, η Πέλλα και τα Στάγειρα, όπου διατηρούσε τον δικό του αμπελώνα ο φιλόσοφος Αριστοτέλης.

Η παρακμή και η κατάρρευση της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας έφερε την εγκατάλειψη της αμπελοκαλλιέργειας και τη μείωση της κατανάλωσης του οίνου στη δυτική και την κεντρική Ευρώπη. Ανάκαμψη παρατηρείται από το Μεσαίωνα, οπότε αρχίζουν και πάλι να παράγονται ορισμένα από τα καλύτερα κρασιά της εποχής.  Η καλλιέργεια της αμπέλου συνεχίστηκε ή επεκτάθηκε και σε άλλες οινοπαραγωγικές περιοχές του Αγίου Όρους, της Πέλλας, της Θάσου, της Καβάλας και της Δράμας.

Στη διάρκεια της Τουρκοκρατίας οι καλλιεργούμενες με αμπέλια εκτάσεις μειώθηκαν σημαντικά, λόγω της απαγόρευσης η οποία απορρέει από το ιερό βιβλίο των Μουσουλμάνων, το Κοράνι. Το γεγονός αυτό αν και επηρέασε αρνητικά την αμπελοκαλλιέργεια και την οινοποιία δεν αποτέλεσε αφορμή εξάλειψής τους. Η παραγωγή μεταφέρεται σε ζώνες που νωρίτερα δεν είχαν αναδειχθεί σε κέντρα παραγωγής όπως η Σιάτιστα, τα Σέρβια, το Αμύνταιο, η Γουμένισσα, το Κίτρος, τα Γιαννιτσά, τα μετόχια των μονών του Αγίου Όρους στη Χαλκιδική, η περιοχή της Θεσσαλονίκης και η Νάουσα στην Ημαθία.

Μια αναφορά στους αμπελώνες της Νάουσας γίνεται από τον Τούρκο περιηγητή Εβλιά Τσελεμπή που επισκέφτηκε την πόλη το 1668 και τα αμπέλια της Νάουσας έγιναν αντικείμενο σχολιασμού από τον περιηγητή. Αρκετά χρόνια αργότερα οι αμπελώνες της Νάουσας μπαίνουν στο στόχαστρο των γάλλων περιηγητών Pouqueville και Cousinery που επισκέφθηκαν την περιοχή το 1826 και το 1831 αντίστοιχα. Ο Pouqueville εκτός των άλλων αναφέρεται και στους αμπελώνες της Μονής Προδρόμου (Σκήτης Βέροιας) οι οποίοι είχαν προστεθεί μαζί με άλλα μετόχια και κτήματα στην περιουσία του μοναστηριού. Ο Cousinery από την πλευρά του θεωρούσε το κρασί της Νάουσας ως το «καλύτερο στην Οθωμανική αυτοκρατορία μετά το κρασί της Τενέδου». Τέλος, η Mary Walker που επισκέφθηκε τη δυτική Μακεδονία το 1860 επαινούσε τα κρασιά της Κοζάνης, της Νάουσας και της Καστοριάς για την ποιότητά τους.

Οι ίδιες περιγραφές και τα ευμενή σχόλια για τα κρασιά της Ημαθίας συνεχίζονται και την επόμενη περίοδο. Σύμφωνα με περιγραφή του Αρβανίτη (1908) στην Επαρχία Βεροίας λειτουργούσαν 11 οινοποιία και παράγονταν 1.000.000 οκάδες κρασιού και 150.000 οκάδες ρακής, κυρίως στην περιοχή της Νάουσας. Τις ημέρες της απελευθέρωσης των δύο πόλεων της επαρχίας, της Βέροιας και της Νάουσας το κρασί γίνεται ένα από τα βασικά συστατικά του γιορτινού τραπεζιού και αντικείμενο σχολιασμού από τους αξιωματικούς και οπλίτες του ελληνικού στρατού. Σύμφωνα με τον Θεόδωρο Πάγκαλο το κρασί της Ναούσης ήτο μέλαν και ερυθρόν… και πολύ ισχυρόν, τόσο που οι δοκιμάσντες κατέληξαν εις έντονον ευθυμίαν…. Σημαντική πληροφορία δίνει και η περιγραφή του Κύπριου εθελοντή Νικόλαου Κλ. Λανίτη, ο οποίος αναφέρεται σε εξαγωγές οίνου από τη Νάουσα και το Τσέρνοβο (Φυτειά Ημαθίας).

Όπως διαπιστώνεται από τα παραπάνω η Νάουσα ήδη από τα οθωμανικά χρόνια αναδείχτηκε σε κέντρο παραγωγής κρασιού στην περιοχή της Ημαθίας. Παράλληλα αμπελοκαλλιέργειες αναπτύχθηκαν και στη Βέροια. Χαρακτηριστικές είναι οι μαρτυρίες τοπικών συγγραφέων, που αναφέρονται στην ύπαρξη προσωπικών αμπελιών από τα οποία παρήγαγαν τον ετήσιο οίνο (κρασί και τσίπουρο). Το βεροιώτικο και το ναουσαίικο κρασί και τσίπουρο γίνονται τα βασικά κεράσματα υποδοχής στις βεροιώτικες κατοικίες και κερδίζουν τους επισκέπτες με τη γεύση, την υφή και την πυκνότητά τους. Αμπελοκαλλιέργειες στη Βέροια υπήρχαν στις περιοχές γύρω από τα παλιά όρια της πόλης, εκεί οπού σήμερα έχει επεκταθεί και οι οποίες αποτελούν τις νέες συνοικίες της. Τέτοιες ήταν η περιοχή πάνω από το Πασακιόσκι, πέριξ του παλιού κτηνιατρείου, κάτω από το γήπεδο μπάσκετ της Εληάς και πιο μακριά στις Σαραντόβρυσες αλλά και προς το Βέρμιο στο Λοζίτσι, στην Καλογριά, στο Κομανίτσι κ.α. Σύμφωνα με καταγραφές που αφορούν την οικονομική ζωή της πόλης, το 1910 περίπου στη Βέροια δραστηριοποιούνταν 22 ποτοπώλες, ενώ το 1928 2 βαρελοποιοί.

Η παραγωγή οίνου στην Ημαθία μειώθηκε δραματικά στον 20ο αιώνα και αυτό οφείλεται στη φυλλοξήρα, η οποία επέδρασε στους αμπελώνες. Η κατάσταση άλλαξε τη δεκαετία του 1960 οπότε βρέθηκαν τα κατάλληλα μέσα για την αντιμετώπισή της.

Από τότε η Ημαθία συνεχίζει να αναδεικνύεται σε κέντρο παραγωγής οίνου με τη Νάουσα να χαρακτηρίζεται από το 1987 σε Διεθνή Πόλη Αμπέλου και Οίνου.

Η συμμετοχή της Βέροιας και της Νάουσας στο εθνικό πένθος

για το θάνατο του βασιλιά Γεώργιου του Α΄

Στις 5 Μαρτίου 1913 δολοφονήθηκε στη Θεσσαλονίκη ο βασιλιάς των Ελλήνων Γεώργιος ο Α΄. Η δολοφονία του συνέβη κατά την επιστροφή του από την εθιμοτυπικού χαρακτήρα επίσκεψη στον Γερμανό Ναύαρχο Γκόπφεν επί του πολεμικού πλοίου «Γκέμπεν», στο λιμάνι της πόλης.

Στο δρόμο της επιστροφής, περίπου στις 3 το μεσημέρι, στη συμβολή των οδών Αγίας Τριάδος και Βασιλίσσης Όλγας περίμενε τον βασιλιά ο Αλέξανδρος Σχινάς, ο οποίος τον πυροβόλησε μία φορά από κοντινή απόσταση. Στην προσπάθειά του να πυροβολήσει και τον υπασπιστή του βασιλιά το όπλο του έπαθε αφλογιστία και έτσι δεν επετεύχθη ο στόχος του. Αντιθέτως, ο υπασπιστής κατάφερε να τον αφοπλίσει και λίγο αργότερα συνελήφθη από κρητικούς χωροφύλακες οι οποίοι έσπευσαν στο σημείο.

Ο θάνατος του βασιλιά των Ελλήνων λύπησε ολόκληρη την ελληνική επικράτεια, η οποία συμμετείχε στο εθνικό πένθος με διάφορους τρόπους, τόσο κατά τη διάρκεια της παραμονής της σορού στη Θεσσαλονίκη, όσο και στην εξόδιο ακολουθία, η οποία τελέστηκε στις 20 Μαρτίου στη Μητρόπολη Αθηνών.

Πληροφορίες προερχόμενες από τον Τύπο της εποχής αναφέρονται και στη συμμετοχή της Επαρχίας Βεροίας στο εθνικό πένθος. Δημοσιεύματα περιγράφουν τις ενέργειες και τις συλλυπητήριες εκδηλώσεις των πολιτών των δύο αστικών κέντρων της επαρχίας, της Βέροιας και της Νάουσας.

Σύμφωνα με τηλεγράφημα του διοικητικού επιτρόπου Βέροιας που δημοσιεύεται στην εφημερίδα Μακεδονία, οι κάτοικοι της πόλης στο άγγελμα του θανάτου του βασιλιά κατέκλεισαν το Διοικητήριο, ενώ τα καταστήματα παρέμειναν κλειστά. Παράλληλα, ο στρατός, οι αρχές και ο λαός ορκίστηκαν υποταγή στον νέο βασιλιά, Κωνσταντίνο. Τέλος, αξίζει να αναφερθεί και η ιδιαίτερη αναφορά που γίνεται στο τηλεγράφημα περί της στάσης του Μουσουλμάνου Δημάρχου της Βέροιας Χαληλ Αλή Βέη, για τον οποίο σημειώνεται ότι δήλωσε την υποταγή του στον νέο βασιλιά των Ελλήνων μαζί με τους σφραγιδοφύλακες.

Από το ίδιο φύλλο της εφημερίδας προκύπτουν και οι ενέργειες των πολιτών της Νάουσας και η συμμετοχή τους στο εθνικό πένθος. Σύμφωνα με τα όσα αναφέρονται ο Δήμαρχος Νάουσας Κ. Χατζημαλούσης απέστειλε συλλυπητήριο τηλεγράφημα εκφράζοντας τη θλίψη τους εξ’ ονόματος του Δήμου. Επιπλέον, η Φιλόπτωχος Αδελφότης Ναούσης απέστειλε τηλεγράφημα στο Κ. Ρακτιβάν, ως αντιπρόσωπο της Κυβέρνησης.

Από κατοπινό δημοσίευμα στην εφημερίδα Μακεδονία διαπιστώνεται η μετάβαση μητροπολιτών των Νέων Χωρών στην Αθήνα προκειμένου να συμμετέχουν στην εξόδιο ακολουθία του βασιλιά. Μεταξύ αυτών αναφέρονται οι μητροπολίτες Δράμας, Βοδενών, Πελαγωνείας, Μογλενών, Στρωμνίτσης, καθώς και οι επίσκοποι Κίτρους, Πολυανής και Αρδαμερίου. Μεταξύ αυτών δεν αναφέρεται το όνομα του Μητροπολίτη Βεροίας και Ναούσης Καλλίνικου, ο οποίος, τελικά, δεν συμμετείχε στην νεκρώσιμη ακολουθία.

Για την απουσία του αργότερα αναφέρθηκαν διάφορες δικαιολογίες. Σύμφωνα με την επίσημη εκδοχή ο Καλλίνικος δεν έλαβε ποτέ το προσκλητήριο τηλεγράφημα της Ιεράς Συνόδου για συμμετοχή του στην ακολουθία, άποψη η οποία ισχυροποιείται και από την ανάλογη απουσία άλλων μητροπολιτών των Νέων Χωρών. Σύμφωνα με άλλη εκδοχή ο Καλλίνικος δεν παραβρέθηκε στην εξόδιο ακολουθία λόγω των αντιβασιλικών του αισθημάτων. Ο Καλλίνικος ήταν ευρύτερα γνωστός για τα φιλοβενιζελικά του αισθήματα και δεν δίσταζε να ψέξει άλλους ιεράρχες για τη φιλοβασιλική τους στάση. Μια τέτοια περίπτωση αποτελεί και η κατηγορία του Καλλίνικου εναντίον του Μητροπολίτη Κυτίου Μελέτιου για «αυλοκολακεία».

Η κατηγορία αυτή απαντήθηκε εκτενώς από τον Κυτίου Μελέτιο, ο οποίος με τη σειρά του εξέθεσε μια σειρά απόψεων σχετικών με τις εν λόγω κατηγορίες. Μεταξύ αυτών αναφέρεται και η μη παρουσία του Καλλινίκου στην υποδοχή του διαδόχου Κωνσταντίνου κατά την απελευθέρωση της πόλης το 1912, καθώς και η απουσία του από την κηδεία του βασιλιά Γεώργιου.

Η βεροιώτικη αποκριά μεταπολεμικά

Στα μεταπολεμικά χρόνια η Βέροια συνέχιζε να γιορτάζει την αποκριά. Πλέον, το επίκεντρο μεταφέρθηκε στα καφενεία και στα κέντρα της πόλης, όπου κομπανίες πλανόδιων μουσικών έστηναν γλέντια, στα οποία συμμετείχαν οι θαμώνες τους. Μεταξύ αυτών αναφέρονται ο «Πράσινος Κήπος», στην οδό Ανοίξεως, το «Σκρετ», στην οδό 16ης Οκτωβρίου, το «Διεθνές», στη συμβολή των οδών Μητροπόλεως και Μάρκου Μπότσαρη, τα «Ηλύσια» στην οδό Κεντρικής κ.α.

Από το έτος 1945 δύο αδέλφια ξεκίνησαν να δίνουν άλλο χρώμα στη βεροιώτικη αποκριά. Πρόκειται για τους αδελφούς Δροσινούς, οι οποίοι γύριζαν στην πόλη με τη συνοδεία ζουρνάδων και νταουλιών και προσέφεραν στο κοινό, θέαμα και διασκέδαση (Εικ. 1). Το έθιμο ξεκίνησε όταν ο ένας εκ των δύο αδελφών, ο Λευτέρης, επισκέφθηκε το σπίτι του αδελφού του Δημήτρη με τη συνοδεία παραδοσιακών οργάνων και από εκεί ξεκίνησε ένα παραδοσιακό πανηγύρι. Από τότε, το έθιμο εξελίχθηκε και διατηρήθηκε μέχρι το έτος 1993.

Σύμφωνα με τις διάφορες μαρτυρίες το πανηγύρι ξεκινούσε με την επίσκεψη των Δροσινών στο πατρικό τους σπίτι για να πάρουν την ευχή του γερό-Μιχάλη και της μπάμπως της Λένγκως. Στη συνέχεια ακολουθούσαν επισκέψεις σε σπίτια γνωστών και φίλων σε καθένα από τα οποία στήνονταν γλέντια και οι παρόντες είχαν την ευκαιρία να πιούν κρασί και να διασκεδάσουν με χορό και τραγούδι. Μεταξύ των διαφόρων σπιτιών, οι Δροσινοί επισκέπτονταν το σπίτι του πρώην δήμαρχου Αναστάσιου Καρατζόγλου, της κυρά-Κατίνας Σερεμέτα, της δασκάλας, σε ένδειξη τιμής, αλλά και του γνωστού λαογράφου Στέλιου Σβαρνόπουλου. Το δρομολόγιο της αποκριάτικης παρέας ήταν απρόβλεπτο, περιδιάβαινε όλους τους δρόμους της πόλης και σε διάφορα σημεία στεκόταν και στήνονταν ο χορός. Μπροστά οι Δροσινοί και από πίσω το τακίμι, όπως αποκαλούνταν η ορχήστρα με τα παραδοσιακά όργανα, συνήθως ζουρνάδες και νταούλια, χωρίς να λείπουν και οι παραλλαγές. Μεταξύ των τραγουδιών που ακούγονταν ήταν οι «τρεις τζαντιρμάδες», αλλά και τα παραδοσιακά τραγούδια που εξέφραζαν την αιώνια επιθυμία του έθνους για τον επαναπατρισμό των πάλαι ποτέ χαμένων εδαφών, όπως π.χ. «τα ευζωνάκια» κ.α. Τέλος, όσον αφορά το χορό, οι Δροσινοί παρουσιάζονται ως δεξιοτέχνες του. Η δεξιοτεχνία αυτή οφείλεται στις φιγούρες του Λευτέρη, ο οποίος έσερνε το χορό και στα κρατήματα του Μήτσου, ο οποίος τον ακολουθούσε. Μεταξύ των διαφόρων χορών που παρουσίαζαν ήταν ο νιζάμικος, οι συρτοί, ο μουσταμπέικος κ.α. Η αποκριάτικη παρέα κατέληγε στα καφενεία της πόλης (Εικ. 3), όπου συνεχιζόταν το γλέντι. Εκτός όμως από το παραδοσιακό γλέντι, το οποίο στηνόταν στα καφενεία της πόλης, στα σπίτια οι Βεροιώτες συνέχιζαν να γιορτάζουν οικογενειακά την αποκριά.

Από τα τέλη της δεκαετίας του 1950, η βεροιώτικη αποκριά άρχισε να παρουσιάζει σημάδια αστικοποίησης. Το έτος 1958, όπως μαρτυρείται στον Τύπο της εποχής, οι απόκριες γιορτάστηκαν, εκτός των άλλων, με παρέλαση αρμάτων επάνω στα οποία επέβαιναν μεταμφιεσμένοι.

Η αρχή της δεκαετίας του 1960 επεφύλασσε μια αρνητική εξέλιξη στις γιορτές του καρναβαλιού στη Βέροια. Ένα στυγερό έγκλημα κατά της εβραϊκής οικογένειας Αζαριά συσχετίστηκε με αυτές και το γεγονός αυτό αποτέλεσε ανασταλτικό παράγοντα της ανάπτυξης των σχετικών γιορτών στην πόλη. Το γεγονός χαράχτηκε στη μνήμη των κατοίκων της πόλης, πολλοί από τους οποίους το θυμούνται και το αναφέρουν μέχρι τις μέρες μας.

Παρακάτω παρουσιάζεται η είδηση του εγκλήματος όπως την κατέγραψε ο Τοπικός Τύπος της πόλης μας (Εικ. 3).

ΕΝΑ ΑΠΟΤΡΟΠΑΙΟΝ ΕΓΚΛΗΜΑ

Αποτρόπαιον έγκλημα συνετάρραξεν σήμερον την πρωίαν την πόλιν μας. Το φιλησυχώτατον ζεύγος της πόλεώς μας του Ιακώβ Αζαριά κατεσφάγη χθες την εσπέραν εντός της παρά την Δημ. Αγοράν κειμένης οικίας του. Οι δολοφόνοι αφού εξετέλεσαν το αδεχθές έργον των και διέρρηξαν το χρηματοκιβώτιον, περιέλουσαν τα δύο πτώματα με πετρέλαιον και έθεσαν πυρ με σκοπόν να το συγκαλύψουν.

Η Αστυνομία ενεργεί διά την αποκάλυψιν των ληστών.

Θαρραλέος, 20-201961, 2

Απόσπασμα από την έκδοση της Εταιρείας Μελετών Ιστορίας και Πολιτισμού Ν. Ημαθίας, Όψεις και Πτυχές της Βεροιώτικης Αποκριάς από τα οθωμανικά χρόνια ως τα τέλη του 20ου αιώνα, Βέροια, 2014, εμπλουτισμένο με νεώτερα στοιχεία.

Πριν την εμφάνιση των χάλκινων πνευστών, στη Μακεδονία χρησιμοποιούνταν άλλα πνευστά μουσικά όργανα όπως οι γκάιντες, οι φλογερές, και οι ζουρνάδες. Τα χάλκινα πνευστά εμφανίστηκαν το β΄ μισό του 19ου αιώνα και αντικατέστησαν σε μεγάλο βαθμό τα παραπάνω όργανα. Τα παραδοσιακά σχήματα στη Μακεδονία που χρησιμοποιούν χάλκινα όργανα είναι ολιγομελή με πρώτο αρχηγικό όργανο το κλαρίνο και άλλα όργανα την τρομπέτα, το τρομπόνι και τα κρουστά. Η κομπανία μπορεί να μεγαλώσει και τότε προστίθενται και άλλες τρομπέτες, τρομπόνια, μπάσα χάλκινα και άλλα ευφώνια. Με την εμφάνισή τους οι μπάντες αφομοίωσαν το ήδη υπάρχον παραδοσιακό μουσικό ρεπερτόριο και του έδωσαν εντοπιότητα.

Για κάποιο διάστημα παλιά και νέα όργανα συνυπάρχουν στις κομπανίες, όπου συνηχούν τα βιολιά με τα τρομπόνια και τα λαγούτα με τις τρομπέτες. Στη συνέχεια κυριάρχησαν τα χάλκινα λόγω του δυνατού ήχου, όπου η κορνέτα και το τρομπόνι συνόδευαν το πρωτοεμφανιζόμενο κλαρίνο. Αυτά συνέβησαν σε περιοχές της Δυτικής Μακεδονίας, ενώ σε άλλες περιοχές, συμπεριλαμβανομένης και της Ημαθίας, παρέμειναν τα ίδια όργανα, τα οποία εκφράζουν εδώ και τέσσερις αιώνες τον πληθυσμό της περιοχής. Έτσι, στον Γιδά (Αλεξάνδρεια) και στη Νάουσα το κύριο μουσικό σχήμα ήταν και συνέχισε να είναι οι δύο ζουρνάδες και ένα νταούλι. Πρόκειται για το γνωστό τακίμι το οποίο εμφανίζεται σε περιορισμένη έκταση και στην πόλη της Βέροιας, όπου σύμφωνα με πληροφορίες Μουσουλμάνοι μουσικοί από τη Βέροια συνέδραμαν σε διάφορες εκδηλώσεις ακόμα και σε γειτονικές πόλεις. Τέλος, στα Πιερία επιβίωσε και επιβώνει η γκάιντα. 

Σχετικά με την προέλευση των Χάλκινων ορχηστρών υπάρχουν διάφορες απόψεις. Άλλοι μεν υποστηρίζουν ότι οι χάλκινες μπάντες προέρχονται από τις τουρκικές μπάντες και εμφανίζονται στην Ελλάδα γύρω στο 1870. Άλλοι πάλι υποστηρίζουν ότι υπήρχαν πολύ νωρίτερα, ήδη από το 1820 και η διάδοσή τους έγινε δια μέσου των πλουσίων Ελλήνων μεταναστών στη Βιέννη. Αυτοί καλούσαν μουσικούς από την Ελλάδα για τα γλέντια τους και εκεί έγινε η γνωριμία των Ελλήνων μουσικών με τα χάλκινα πνευστά τα οποία και εισήγαγαν στη χώρα μας. Μιά άλλη άποψη θέλει τους Δυτικομακεδόνες να μαθαίνουν τα όργανα αυτά από το Σερβικό ή άλλα βαλκανικά κράτη λόγω των μεταξύ τους επαφών. Η άποψη αυτή ισχυροποιείται και από το γεγονός ότι δυτικομακεδόνες άρχοντες καλούσαν μπάντες από βαλκανικές πόλεις συμβάλλοντας έτσι στη διάδοση αυτού του είδους της μουσικής.

Έτσι, με τέτοιες κομπανίες κατακλύστηκαν οι πόλεις και τα χωριά της Δυτικής Μακεδονίας και η μουσική αυτή έγινε αναπόσπαστο κομμάτι του πολιτισμού τους, ενώ στην Κεντρική Μακεδονία τα χάλκινα εμφανίστηκαν περίπου τη δεκαετία του '40 στις περιοχές της Έδεσσας, της Γουμένισσας και της Αριδαίας.

* Περισσότερα για τις μπάντες χάλκινων οργάνων βλ. εδώ